English
Русский
O'zbekcha
Ўзбекча
O‘zbekiston Respublikasida ilmiy-tadqiqot faoliyatini rivojlantirish va xalqaro ilmiy standartlarga mos kadrlar tayyorlash jarayonida falsafa doktori (PhD) dissertatsiyalarining ilmiy-metodik sifati muhim ahamiyat kasb etadi. Dissertatsiya tuzilmasining markaziy elementi — mundarija, tadqiqotning ilmiy mantiqini, metodologik izchilligini va mazmuniy yaxlitligini aks ettiruvchi asosiy komponent hisoblanadi.
Mundarijaning ilmiy asoslarini belgilash, uning strukturaviy xususiyatlarini aniqlash va metodik talablarini ishlab chiqish dissertatsiya ishining sifatini oshirishda muhim omildir. Oliy attestatsiya komissiyasining metodik ko‘rsatmalarida bu borada aniq me’yorlar belgilangan bo‘lsa-da, amaliyotda ularni to‘liq qo‘llashda muayyan bo‘shliqlar saqlanib qolmoqda.
Shu sababli, PhD dissertatsiyalarida mundarija tuzilishining ilmiy, strukturaviy va metodik asoslarini chuqur tahlil qilish mazkur tadqiqotning dolzarbligini belgilaydi.
Dissertatsiyani rasmiylashtirish doktorant yoki mustaqil izlanuvchining xohishiga koʻra oʻzbek, rus, qoraqalpoq va ingliz tillarida yoxud Oʻzbekiston Respublikasi Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi bilan kelishgan holda boshqa tilda amalga oshiriladi.[1]
“Falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan dissertatsiya kirish qismi, kamida uchta bob, asosiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan iborat boʻlgan shaklda rasmiylashtiriladi. Dissertatsiyaning matni 60 varaqdan (varaqning oldi va orqa tomoniga matn tushiriladi) oshmasligi kerak (foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati va ilovalar koʻrsatilgan hajmga kirmaydi).
Ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasidagi dissertatsiya hajmi koʻpi bilan 30 foizga oshirilishi mumkin.”.[2]
PhD dissertatsiyasi ishida quyidagi tarkibiy bo‘limlar mavjud bo‘lishi tavsiya etiladi.
Quyida dissertatsiya ishining tavsiya etilgan strukturaviy konstruksiyasi keltiriladi:
1. Titul varag‘i
2. Avtoreferat (ko‘rinishiga qarab)
3. Mundarija
4. Kirish
Tadqiqot muammosi
Maqsadi va vazifalari
Obyekt va predmet
Ilmiy yangilik va amaliy ahamiyati
Tadqiqot metodlari
Ishning tuzilishi haqida qisqacha ma’lumot
5. Nazariy bob (I bob)
Tushunchalar, ilmiy maktablar, adabiyotlar sharhi
Ilmiy konseptual asoslar
6. Metodologiya va metodika bob (II bob)
Tadqiqot usullari, ma’lumotlar bazasi, tadqiqot maydoni
Metodologik yondashuvlar
7. Tahlil (asosiy) bob (III bob)
Ma’lumotlarni taqdim etish, tahlil, grafik-jadval keltirish
Tadqiqot natijalari, muammolarni aniqlash
8. Xulosa va tavsiyalar
Tadqiqot natijalarining umumlashuvi
Ilmiy va amaliy tavsiyalar
Kelgusidagi tadqiqot istiqbollari
9. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
10. Ilovalar
Jadval, grafiklar, qo‘shimcha materiallar
O‘zbekiston Respublikasi Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi monidan tasdiqlangan me’yoriy talablar va metodik ko‘rsatmalarga muvofiq, dissertatsiya ishining mundarijasi belgilangan namunaga asoslanib tuzilishi lozim.
Quyida keltirilayotgan mundarija tarkibiy qismlari bilan birgalikda har bir bo‘limda yoritilishi zarur bo‘lgan mazmuniy jihatlar, ilmiy talablar hamda metodik tavsiyalar batafsil tarzda bayon etiladi.
MUNDARIJA
Har bir bo‘limda sahifa raqamlari ko‘rsatiladi. Mundarija dissertatsiyaning strukturaviy mantiqini ifodalaydi.
KIRISH
Kirish bobida quyidagi elementlar qat’iy tartibda joylashtiriladi:
1. Tadqiqotning dolzarbligi
2. Tadqiqot muammosi
3. Tadqiqot maqsadi va vazifalari
4. Tadqiqot obyekti va predmeti
5. Tadqiqot metodologiyasi va uslublari
6. Tadqiqotning ilmiy yangiligi
7. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati
8. Dissertatsiya himoyasiga qo‘yilayotgan asosiy qoidalar (tezislar)
9. Ishning sinovdan o‘tkazilganligi (maqolalar, konferensiyalar, tajribalar)
10. Dissertatsiya ishining tuzilishi va hajmi haqida ma’lumot
1-BOB. Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari
1.1. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha ilmiy-nazariy manbalar tahlili
1.2. Mavzuga oid asosiy ilmiy yondashuvlar va konsepsiyalar
1.3. Tadqiqotning nazariy asoslari (psixologik, ijtimoiy, falsafiy, pedagogik jihatlar)
1.4. Tadqiqotda qo‘llaniladigan metodologik prinsiplarga umumiy tavsif
Izoh: Bu bobda ilmiy adabiyotlar tahlili, xorijiy tajriba, ilgari o‘rganilgan muammolar va mavjud ilmiy bo‘shliqlar yoritiladi.
Metodik talab – kamida 20–30 ta manba (jumladan, xorijiy) tahlil qilinishi kerak.
2-BOB. Tadqiqot metodikasi va empirik tadqiqot jarayoni
2.1. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodlar (so‘rovnoma, test, kuzatuv, tajriba, kontent-tahlil va h.k.)
2.2. Tadqiqot ishtirokchilari, tanlov (namuna) tavsifi
2.3. Tadqiqot bosqichlari va jarayonining izchilligi
2.4. Statistik tahlil usullari va qo‘llanilgan dasturlar (SPSS, Excel, Python, va h.k.)
Izoh: OAK talabi bo‘yicha, PhD ishida empirik dalillar yoki modellashtirish bo‘lishi shart.
Natijalar ishonchliligini ko‘rsatish uchun validlik, reliabellik, yoki signifikantlik mezonlari qo‘llaniladi.
3-BOB. Tadqiqot natijalari, tahlili va muhokamasi
3.1. Olingan natijalar tavsifi
3.2. Tadqiqot natijalarining statistik tahlili
3.3. Natijalarning ilmiy talqinlari (muammoga nisbatan tahliliy yondashuv)
3.4. Mavjud nazariyalar bilan qiyosiy tahlil
3.5. Amaliy tavsiyalar (ta’lim, boshqaruv, psixologik xizmat va h.k.)
Izoh: OAK nizomiga ko‘ra, PhD dissertatsiyasi ilmiy yangilikni isbotlovchi empirik natijalarni taqdim etishi shart.
Bu bob dissertatsiyaning eng katta hajmli (50–60 %) qismidir.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Dissertatsiya xulosasida dissertatsiya tadqiqoti boʻyicha umumlashtirilgan xulosa, fikr, taklif hamda tavsiyalar qisqa va aniq keltiriladi. Xulosa tahririy jihatdan puxta, qisqa, aniq va ravshan ifodalanib, bandlangan (raqamlangan) holda rasmiylashtiriladi.[3]
Xulosa qisqa, lekin har bir bobning natijalarini umumlashtiruvchi bo‘lishi kerak:
tadqiqot natijalarining umumiy xulosasi;
asosiy ilmiy yangiliklar qisqa tarzda bayon etiladi;
nazariy va amaliy tavsiyalar;
keyingi tadqiqot istiqbollari.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
“Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati dissertatsiya matnida havola qilingan barcha ilmiy va boshqa nashrlar roʻyxatidan iborat boʻlishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati quyidagi uch qismdan iborat boʻladi:
normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar;
monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy toʻplamlar;
foydalanilgan boshqa adabiyotlar.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati alifbo, sistematik yoki matnda havola qilinishi ketma-ketligi tarzida keltiriladi.
Dissertatsiyada foydalanilmagan va havola qilinmagan adabiyotlarni roʻyxatga kiritishga yoʻl qoʻyilmaydi.”[4]
Kamida 80–100 ta manba (shundan 30 % xorijiy manbalar) bo‘lishi tavsiya etiladi.
ILOVALAR
Jadval, grafik, test namunasi, so‘rovnoma shakllari, statistik jadval va h.k.
Qo‘shimcha metodik tavsiyalar:
1. Har bir bob oldidan xulosa (mini-summary) yozish tavsiya etiladi.
2. “Metodologiya” bobida ilmiy asos (empirik, nazariy, eksperimental) aniq ko‘rsatiladi.
3. Har bir bob 20–25 % hajmni egallashi kerak.
4. Iqtiboslar aniq manbaga tayanishi lozim (plagiat 15 % dan oshmasligi kerak).
5. Foydalanilgan adabiyotlar har bir bobda muvozanatli tarzda ishlatilishi zarur (faqat kirishda emas).
Xulosa qilib aytganda, PhD dissertatsiyasida mundarijaning ilmiy asoslarini to‘g‘ri belgilash, uning strukturaviy izchilligini va metodik talablarga muvofiqligini ta’minlash dissertatsiya ishining ilmiy sifati va mantiqiy yaxlitligini oshiradi. Mundarija nafaqat ishning tashkiliy qismini, balki tadqiqotning ilmiy konsepsiyasi, metodologiyasi va mazmuniy tuzilmasini ifodalaydi. Shu bois, Oliy attestatsiya komissiyasi me’yorlari asosida mundarijani ilmiy asosda shakllantirish PhD darajasidagi tadqiqotlarning samaradorligini ta’minlovchi muhim omildir.
Eng muhim tavsiya, tadqiqotchi (dissertant) PhD dissertatsiyasi ishlari uchun bir qancha normativ hujjatlar qatorida quyidagi hujjatlari bilishi va o‘rganib chiqishi zarur.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining “Ilmiy darajalar berish tartibi toʻgʻrisidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2017-yil 23-iyunda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2894] (https://lex.uz/docs/-3244217).
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2015-yil 20-apreldagi “Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatini rasmiylashtirish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 14-aprelda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2665] (https://lex.uz/docs/-2622518).
[1] O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2015-yil 20-apreldagi “Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatini rasmiylashtirish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarorining 3-bandi (https://lex.uz/docs/-2622518)
[2] O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2017-yil 23-iyundagi “Ilmiy darajalar berish tartibi toʻgʻrisidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarorining 14-bandi 2 va 3-bandlari (https://lex.uz/docs/-2622518)
[3] O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2015-yil 20-apreldagi “Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatini rasmiylashtirish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarorining 11-bandi (https://lex.uz/docs/-2622518)
[4] O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2015-yil 20-apreldagi “Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatini rasmiylashtirish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarorining 12 va 13-bandlari (https://lex.uz/docs/-2622518)