Falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasining birinchi bobida tadqiqot muammosi, nazariy asoslar va ilmiy konseptual yondashuvlarni tizimli yoritish

Birinchi bobning mohiyati va ilmiy vazifasi

PhD dissertatsiyasining birinchi bobi – bu tadqiqotning ilmiy poydevori, unda muammo aniqlanadi, nazariy asoslar tahlil qilinadi va konseptual yondashuv ishlab chiqiladi. Uning vazifasi tadqiqotga ilmiy kontekst, mantiqiy asos va metodologik yoʻnalish berishdan iborat.

Birinchi bobning tipik strukturasi quyidagicha boʻladi:

Tadqiqot muammosining dolzarbligi va holati;

Ilmiy muammoning qoʻyilishi;

Tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi va vazifalari;

Nazariy-metodologik asoslar;

Konseptual model yoki ilmiy yondashuvlar tizimi;

Tadqiqotning ilmiy yangiligi va nazariy ahamiyati.

Tadqiqot muammosini aniqlash va asoslash

Tadqiqot muammosini aniqlash – bu ilmiy tafakkur jarayonining markaziy bosqichi. PhD darajasidagi tadqiqotda muammo:

ilm-fan rivojidagi mavjud boʻshliqni yoki kamchilikni aniqlashi kerak;

amaliyotdagi qarama-qarshiliklarni tahlil qilishi kerak;

yangi ilmiy paradigma yoki nazariy modellarni ishlab chiqishga zamin yaratishi lozim.

Zamonaviy yondashuvlar:

Muammoga yoʻnaltirilgan tadqiqot (problem-oriented research) – ijtimoiy yoki texnik jihatdan aniq muammo yuzaga kelgan holatni markazga olib, shu muammoni tahlil qilish, yechim izlash va amaliy tadbirlar bilan bogʻlash maqsadida olib boriladigan tadqiqot turi. Bu turdagi tadqiqot “nima boʻlmoqda – qayerda muammo bor?” degan savoldan boshlanadi, keyin muammo asosida ilmiy savollar, strategiyalar yaratiladi.

Boʻshliq tahlili (gap analysis) – maʼlum bir sohada “hozirgi holat” bilan “maqsad qilingan holat” oʻrtasida mavjud boʻlgan tafovutni aniqlash, sohada oʻrganilmagan, yetib borilmagan yoki kichik eʼtibor qaratilgan jihatlarni aniqlab, ularga yechim topish yoʻlini rejalashtirish metodikasi. Tadqiqot kontekstida gap analysis koʻpincha “qaysi jihatlar oʻrganilmagan?”, “qaysi savollarga javob yoʻq?” degan savollarni aniqlashda ishlatiladi.

Tanqidiy tahlil va sintesis (critical analysis and synthesis) – bu ilmiy-tadqiqot kontekstida qoʻllanadigan ikki bosqichli metodologik jarayon boʻlib, qisqa taʼrif quyidagicha:[3]

Tanqidiy tahlil – maʼlumotlar, tadqiqotlar yoki manbalarni chuqur oʻrganish orqali ularning metodologiyasi, taxminlari, mustahkamligi va cheklovlarini aniqlash.

Sintesis – tanqidiy tahlil natijasida yigʻilgan turli manbalarni birlashtirib, ulardan yangi tushunchalar, bogʻlanishlar yoki tadqiqot yoʻnalishlari hosil qilish.

Nazariy asoslarni tizimli yoritish

Nazariy asos – bu sizning tadqiqotingiz tayanadigan ilmiy paradigmalarning, konsepsiyalarning va model yondashuvlarning majmui.

Tizimli yoritish bosqichlari:

1. Asosiy nazariyalar tanlovi (masalan, konstruktivizm, tizim yondashuvi, sinergetika, sotsiokognitiv model).

2. Ularning evolyutsiyasini tahlil qilish (tarixiy rivojlanish, muhim bosqichlar, hozirgi holat).

3. Turli olimlar fikrlarini solishtirish (komparativ tahlil).

4. Ilmiy qarama-qarshiliklarni aniqlash (muammolar, ziddiyatlar, tanqidlar).

5. Konseptual pozitsiyani shakllantirish.

Tavsiya beriladigan ilmiy tendensiyalar:

Transdisiplinar tadqiqot – turli fanlar (masalan, pedagogika, psixologiya, axborot texnologiyalari) integratsiyasi asosida nazariy model yaratish. Transdisiplinar yondashuvda ilmiy-tadqiqot jarayonida bir emas, balki bir nechta fan sohalaridan olgan bilim va uslublarni hamda akademik boʻlmagan manfaatdor tomonlarning tajribasi va bilimini integratsiyalab, murakkab ijtimoiy yoki tabiiy muammolarni hal etishga qaratilgan yondashuv hisoblanadi.

Tizimli-kompleks tahlil – muammoni ijtimoiy, texnologik, kognitiv va madaniy jihatdan koʻrib chiqish. biror hodisa yoki obyektni uning mexanizmi, tarkibi, elementlari va ular oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqliklari kontekstida, yaʼni tizim sifatida koʻrib chiqqan holda, murakkablik darajalari, tashqi va ichki muhit bilan aloqalari hamda dinamikasi nuqtai nazaridan tahlil qilish metodikasi.

Postklassik paradigmalarga tayanish – murakkablik nazariyasi, oʻz-oʻzini tashkil etish (self-organization) modeli, kognitiv tizimlar nazariyasi. Ilmiy-tadqiqot jarayonida anʼanaviy (klassik) paradigmalardan chiqib, yangilangan, murakkablik, tizimlilik, inter-faol yoki transdisiplinerlik tamoyillariga tayangan paradigma doirasida ishlashni anglatadi. Bu yondashuvda tadqiqot subʼekt-obʼekt munosabatlari, observer roli, metodologik refleksiya va paradigma koʻp-yuzliligi (polyparadigmality) kabi jihatlar koʻproq eʼtibor oladi.

Ilmiy konseptual yondashuvlar

Konseptual yondashuv – bu tadqiqotning ilmiy yoʻnalishini, tizimlilik darajasini va model asosini belgilovchi nazariy platforma.

Asosiy konseptual yondashuvlar turlari:

1. Tizimli yondashuv – obyektni oʻzaro bogʻliq elementlar tizimi sifatida oʻrganish.

2. Integrativ yondashuv – fanlararo bilimlarni birlashtirish.

3. Innovatsion yondashuv – yangilik kiritish va amaliy muammolarga yechim topishga qaratilgan.

4. Kognitiv yondashuv – inson fikrlash, bilish va axborot qayta ishlash jarayonlari bilan bogʻliq tahlil.

5. Kompleks-adaptiv tizimlar yondashuvi – oʻzgaruvchan muhitga moslashuvchi tizimlarni tahlil qilish.

Konseptual model yaratish:

Tadqiqot obyekti va predmeti asosida ilmiy konseptual model (diagramma, sxema, jarayon) ishlab chiqiladi;

Unda asosiy kategoriyalar, oʻzaro bogʻlanishlar va taʼsir mexanizmlari aniqlanadi;

Model nazariy va amaliy asosni birlashtiradi.

Ilmiy yangilikni shakllantirish

Birinchi bobda ilmiy yangilik elementlari aniq koʻrinishi kerak.

Yangilik quyidagi shakllarda ifodalanadi:

Masalan: Tadqiqotda raqamli oʻquv muhitida motivatsiyani baholashning integrativ-kognitiv modeli ishlab chiqildi, bu model individual farqlarni hisobga olish imkonini beradi.

Nazariy tahlilning metodologik asoslari

PhD darajasidagi ishda metodologik poydevor quyidagi elementlardan tashkil topadi:

Dialektik yondashuv – jarayonlarning oʻzaro aloqadorligi va rivojlanishini tahlil qilish.

Tizimli-tahliliy metod – obyektning struktura va funksiyalarini aniqlash.

Komparativ tahlil – turli konsepsiyalarni solishtirish orqali umumiylik va farqlarni topish.

Kvalitativ va kvantitativ tahlil – ilmiy maʼlumotlarni koʻp qirrali baholash.

Qoʻshimcha tavsiya etiladigan amaliy jihatlar

Soʻnggi yillarda PhD tadqiqotlarida birinchi bobni shakllantirishda quyidagi yangicha tendensiyalar kuzatilmoqda:

1. AI va Big Data asosida ilmiy muammo tahlili – adabiyot tahlilini sunʼiy intellekt yordamida tizimlashtirish.

2. Meta-analitik yondashuvlar – bir nechta tadqiqot natijalarini integratsiya qilish orqali umumiy nazariy xulosalar chiqarish.

3. Bibliometrik tahlil – ilmiy yoʻnalishdagi asosiy tendensiyalarni aniqlash (Scopus, Web of Science maʼlumotlaridan foydalanish).

4. Interaktiv vizual modellash – konseptual modellarni grafik shaklda tasvirlash (Mind-map, ConceptDraw, VOSviewer kabi dasturlar yordamida).

5. Etik va sotsial masʼuliyat yondashuvi – tadqiqot natijalari jamiyat, taʼlim yoki texnologik rivojga qanday taʼsir qilishi haqida tahlil.

Xulosa qilib aytganda, PhD dissertatsiyasining birinchi bobi:

Tadqiqotning ilmiy yoʻnalishini aniqlaydi;

Muammoni ilmiy asosda qoʻyadi;

Nazariy asoslarni tizimli yoritadi;

Konseptual model va ilmiy yangilikni asoslaydi;

Butun dissertatsiyaning metodologik asosini yaratadi.

Eng muhim tavsiya, tadqiqotchi (dissertant) PhD dissertatsiyasi ishlari uchun bir qancha normativ hujjatlar qatorida quyidagi hujjatlari bilishi va oʻrganib chiqishi zarur.

Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining “Ilmiy darajalar berish tartibi toʻgʻrisidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2017-yil 23-iyunda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2894] (https://lex.uz/docs/-3244217).

Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2015-yil 20-apreldagi “Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatini rasmiylashtirish qoidalarini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 14-aprelda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2665] (https://lex.uz/docs/-2622518).

                                                                                                                             Foydalanilgan manbalar

[1]https://comsats.org/Publications/Books_SnT_Series/06.%20Basic%20Research%20and%20Industrial%20Applications%20%28July%202005%29.pdf (40-bet)

[2] https://www.ifm.eng.cam.ac.uk/research/dstools/gap-analysis/

[3] https://atlasti.com/guides/literature-review/critical-literature-review

[4]file:///C:/Users/%D0%90%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0/Downloads/Meliyeva+Nargiza+Eshboyevna.pdf

[5] https://www.uu.nl/en/research/transdisciplinary-field-guide/get-started/what-is-transdisciplinary-research

[6] https://annals.fih.upt.ro/pdf-full/2012/ANNALS-2012-3-20.pdf

[7] https://pathofscience.org/index.php/ps/article/view/3137