Falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasining birinchi bobining birinchi paragrafida tadqiqot muammosi va dolzarb ilmiy asoslarni tizimli yoritish

Dissertatsiyasining birinchi bobining birinchi paragrafida (1.1.) tadqiqot muammosining ilmiy-nazariy asoslari va uning dolzarbligini yoritish boʻyicha tavsiya

Dissertatsiya ishining I-bobi odatda “Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari” deb nomlanadi. Ushbu bobning birinchi paragrafi esa tadqiqot ishining poydevorini tashkil etadi va tadqiqot muammosi, dolzarblik, ilmiy boʻshliq, nazariy asoslar singari eng muhim elementlarni oʻz ichiga oladi.

Quyida 1-paragrafni ilmiy standartlarga mos ravishda qanday yozish boʻyicha batafsil qoʻllanma beriladi.

1. 1.1-paragrafning asosiy vazifasi

I-bobning birinchi paragrafi quyidagi savollarga batafsil javob berishi shart:

Muammo nima?

Tadqiqot predmeti bilan bogʻliq holda ilmiy va amaliy jihatdan mavjud muammo aniq koʻrsatilishi lozim.

Bu muammo nimadan kelib chiqqan?

Muammo kelib chiqish sabablari, ilmiy boʻshliqlar, qarama-qarshiliklar yoki hal qilinmagan masalalar koʻrsatiladi.

Nima uchun aynan hozir dolzarb?

Milliy rivojlanish, global tendensiyalar, yangi islohotlar, texnologik oʻzgarishlar bilan bogʻliq dalillar asosida dolzarblik yoritiladi.

Ilgari nimalar oʻrganilgan, nimalar oʻrganilmagan?

Adabiyotlar tahlili asosida ilmiy boʻshliq aniqlanadi.

Tadqiqotning ilmiy asosini tashkil etuvchi nazariy gʻoyalar nimalar?

Nazariy maktablar, konsepsiyalar, yondashuvlar keltiriladi.

2. 1.1-paragrafning tuzilishi (ilmiy standart)

Quyida paragrafning toʻliq ilmiy tuzilmasini qismlarga boʻlingan holda alohida ilmiy taʼriflab keltiriladi:

Muammoning qoʻyilishi qismida sohada mavjud real muammo, uni ilmiy oʻrganish zarurati hamda amaliyotda sezilayotgan kamchiliklar yoritiladi.

Misol: “Soʻnggi yillarda … jarayonlarining jadallashuvi natijasida mavjud tizimlarda samaradorlik, optimallik va ilmiy asoslangan mexanizmlarning yetishmasligi kuzatilmoqda. Mazkur holat ilmiy tadqiqotlar orqali takomillashtirishni talab etadi.” [1]

Muammoning ilmiy asoslarida muammoga oid ilmiy-nazariy qarashlar, dunyo olimlari va mahalliy tadqiqotlarning yondashuvlari hamda ularning kamchiliklari yoki chegaralari tizimli yoritiladi.

Misol: “Ilmiy adabiyotlarda …ga oid bir qator konsepsiyalar mavjud boʻlsa-da, ularning aksariyati … sharoitiga moslashtirilmagan yoki amaliy mexanizmlarni toʻliq oʻz ichiga olmaydi.” [2; 3]

Dolzarblikning asoslanishi qismi esa uch bosqichda yoritiladi:

1) global dolzarblik (dunyo tendensiyalari)

“Jahon miqyosida … sohasida innovatsion yondashuvlar keskin rivojlanib bormoqda.” [4]

2) milliy dolzarblik (Oʻzbekiston sharoitida talab)

“Oʻzbekiston Respublikasida qabul qilingan … strategiyasida mazkur yoʻnalish boʻyicha ilmiy asoslangan yechimlar ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilangan.” 

3) amaliy dolzarblik (real hayotdagi talablardan kelib chiqadi)

“Amaliyotda esa  boʻyicha tizimli metodika va mexanizmlarning yetishmasligi yechimini kutayotgan masalalardan biridir.” 

Ilmiy boʻshliqning aniqlanishi eng muhim qism boʻlib, quyidagi savolga javob beradi:

“Ilgari olimlar nimalarni qildi, tadqiqotchi nimalarni hali hech kim qilmaganini qiladi?”

Boʻshliq 4 koʻrinishda boʻlishi mumkin:

1. Nazariy boʻshliq (konsepsiya, model yetishmasligi)

2. Metodologik boʻshliq (usullar integratsiyasi yoʻq)

3. Amaliy boʻshliq (mexanizmlar ishlab chiqilmagan)

4. Mahalliy boʻshliq (Oʻzbekiston sharoitiga moslashtirilmagan)

Bu qism asosiy ilmiy asos boʻladi. Misol: “Adabiyotlar tahlili shuni koʻrsatadiki, ga oid yondashuvlar mavjud boʻlsa-da, ular orasida …ni birlashtiruvchi yagona metodologik model ishlab chiqilmagan.” [2; 7; 8]

Tadqiqot zaruratining asoslanishiga kelinsa, agar yuqoridagi boʻshliq mavjud boʻlsa, demak tadqiqot zarur.

Misol: “Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, … sohasida yangi nazariy asoslar va amaliy mexanizmlarni ishlab chiqish zaruriyati tugʻiladi. Mazkur izlanish aynan shu ehtiyojni qondirishga qaratilgan.” [1; 9]

3. 1.1-paragraf matni uchun ilmiy snoskalar

Tadqiqotchilar sifatida soxta manbalar ishlatish mumkin emas, shuning uchun pastda shablon snoskalar beriladi. Ular oʻrniga haqiqiy kitob, maqola, dissertatsiyalar qoʻshiladi.

Snoskalar shabloni:

1. Muammo boʻyicha nazariy manba

2. Xalqaro ilmiy maqola

3. Mahalliy olimlar tadqiqoti

4. Jahon tendensiyalari boʻyicha manba

5. Oʻzbekiston Respublikasi Prezident farmonlari va strategik hujjatlar

6. Amaliy tadqiqotlar

7. Soha boʻyicha metodologik manba

8. Konseptual modellar boʻyicha ilmiy ish

9. Yoʻnalish boʻyicha boshqa dolzarb adabiyotlar

4. Yakuniy xulosa (paragraf oxirida yozilishi shart)

Paragraf quyidagi xulosalar bilan tugaydi:

muammo aniqlangan,

dolzarblik asoslangan,

ilmiy boʻshliq belgilangan,

tadqiqot zarurligi isbotlangan,

tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati koʻrsatilgan.

Bu xulosa keyingi paragraf — “Tadqiqotning maqsad va vazifalari”ga uzviy oʻtishi kerak.

Qoʻshimcha tavsiya etiladigan amaliy jihatlar

Zamonaviy ilmiy tadqiqotlarda muammoni toʻgʻri aniqlash dissertatsiya ishining metodologik poydevorini belgilab beradi. Tadqiqot muammosining shakllanishi, bir tomondan, mavjud ilmiy nazariyalardagi boʻshliqlar, ikkinchi tomondan, amaliyotda kuzatilayotgan real ehtiyojlar bilan belgilanadi. Shu bois, ushbu tadqiqotning boshlangʻich nuqtasi sifatida mavjud adabiyotlarda koʻtarilgan konseptual yondashuvlar, Oʻzbekiston sharoitida rivojlanayotgan soha tendensiyalari va hal etilishi zarur boʻlgan ilmiy-amaliy masalalarning uygʻun tahlili tanlandi.

Oʻzbekiston mustaqillikdan soʻng iqtisodiyot, taʼlim, ijtimoiy boshqaruv, raqamli texnologiyalar yoki boshqa yoʻnalish kabi sohalarda tub islohotlarni amalga oshirdi. Bu jarayon yangi nazariylarga ehtiyoj tugʻdirib, ilgari mavjud boʻlmagan ilmiy muammolarni vujudga keltirdi. Jumladan, sohada ilmiy asoslarning yetarli darajada ishlab chiqilmagani, amaliyotda tizimli yondashuvning kamligi, mavjud tajribaning integratsiya qilinmaganligi kabi jihatlar yangi tadqiqotni talab qiladi.

Tadqiqot muammosining dolzarbligi, avvalo, uning milliy rivojlanish strategiyalari bilan bogʻliqligida namoyon boʻladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan soha boʻyicha strategik hujjatlar, qarorlar va dasturlarda taʼkidlangan ustuvor vazifalar ilmiy tadqiqotlarning yangi yoʻnalishlarini belgilab berdi. Ayniqsa, 2022–2026 yillarga moʻljallangan Taraqqiyot strategiyasida (yoki yoʻnalishga mos strategik hujjat) tizimli ilmiy asoslangan yechimlar zarurati qayd etilgan boʻlib, bu ushbu dissertatsiya mavzusining bevosita dolzarbligini taʼkidlaydi.

Hozirgi ilmiy manbalarda mazkur muammo boʻyicha bir qator yondashuvlar mavjud boʻlsa-da, ular orasida tizimlashtirilgan nazariy model, Oʻzbekiston sharoitiga mos ilmiy konsepsiya, shuningdek amaliyotga tatbiq etilishi mumkin boʻlgan metodik mexanizmlar yetarli darajada ishlab chiqilmagan [6]. Aynan mana shu boʻshliq ushbu tadqiqot muammosini ilmiy jihatdan asoslash zaruratini vujudga keltiradi.

Xulosa qilib aytganda, tadqiqot muammosining dolzarbligi quyidagi omillar bilan belgilanadi:

1. Ilmiy boʻshliq – nazariy yondashuvlarning uzviy integratsiyasi yetishmasligi.

2. Amaliy ehtiyoj – Oʻzbekiston sharoitida samarali ishlaydigan mexanizmlarga talabning ortishi.

3. Normativ talablar – davlat siyosatida belgilangan strategik vazifalar bilan uygʻunlik.

4. Innovatsion rivojlanish zarurati – ilgʻor xalqaro tajribalarni milliy amaliyotga moslashtirish ehtiyoji.

Shunday qilib, tadqiqot mavzusi ilmiy adabiyotlar tahlili, mavjud amaliy ehtiyojlar hamda milliy strategik ustuvorliklarning kesishgan nuqtasida shakllanadi va bu uning dolzarbligini toʻliq asoslab beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar (Shablon roʻyxat – tadqiqotchi haqiqiy manbalar bilan toʻldiradi)

1. ___ (Tadqiqot yoʻnalishi boʻyicha nazariy manba).

2. ___ (Oʻzbekiston sharoitidagi amaliy tadqiqotlar).

3. ___ (Xalqaro ilmiy maqola yoki monografiya).

4. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari va farmonlari.

5. “2022–2026 yillarga moʻljallangan Taraqqiyot strategiyasi”.

6. _______ (Fanning konseptual asoslari boʻyicha manba).

Shu kabi manbalarni foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati qismiga tartib boʻyicha yozib ketiladi.

Mazkur taqdim etilayotgan maʼlumotlar ilmiy faoliyatni endigina boshlagan hamda ushbu jarayonni izchil davom ettirayotgan tadqiqotchilar uchun tavsiyaviy-metodik yoʻriqnoma sifatida tayyorlangan boʻlib, unda dissertatsiya ishlari uchun zarur boʻlgan eng muhim, rasmiy va amaliy ahamiyatga ega jihatlar yoritilgan. Ilmiy izlanishlarni samarali tashkil etish, ularning metodologik asoslarini toʻgʻri belgilash hamda PhD dissertatsiyasini yuqori ilmiy standartlarga muvofiq tayyorlash uchun tadqiqotchilar (dissertantlar) bir qator normativ-huquqiy hujjatlarni chuqur oʻrganib chiqishlari talab etiladi. Quyida keltirilgan asosiy meʼyoriy hujjatlar aynan ilmiy tadqiqot faoliyati jarayonida yoʻnalish beruvchi, ilmiy talablarni belgilovchi va dissertatsiya ishining sifat koʻrsatkichlariga bevosita taʼsir etuvchi manbalar sifatida katta ahamiyat kasb etadi:

Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining “Ilmiy darajalar berish tartibi toʻgʻrisidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2017-yil 23-iyunda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2894] (https://lex.uz/docs/-3244217);

Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2015-yil 20-apreldagi “Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatini rasmiylashtirish qoidalarini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi qarori [Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 14-aprelda roʻyxatdan oʻtkazildi, roʻyxat raqami 2665] (https://lex.uz/docs/-2622518).